TOP 20. Oto najlepsze porady językowe prof. Jana Miodka (TYLKO U NAS)

JAN MIODEK Rzecz o języku Duży – duzi, dobry – dobrzy W jednym z tygodników widzę nagłówek: „Duzi i mniejsi przedsiębiorcy”, a w pewnym wywiadzie radiowym słyszę: „Oni są naprawdę dobzi”. W reklamach i piosenkach wystylizowanych na gwarę słyszę z kolei bez przerwy brzmienia „tsyma”, „nad zeką”, „psy kamieniu”, „spojzy”, „wejzy”, „ksak” (trzyma, nad rzeką, przy kamieniu, spojrzy, wejrzy, krzak). Gdyby spółgłoski „ż”, „sz” i „c” były w dalszym ciągu miękkie – tak jak na początku dziejów polszczyzny i do tej pory w innych językach słowiańskich – mielibyśmy dzisiaj parę „dużi i mniejszi przedsiębiorca” (w liczbie pojedynczej) – „dużi i mniejszi przedsiębiorci” – tak jak np. „głupi chłop” – „głupi chłopi”, „ostatni sąsiad” – „ostatni sąsiedzi”. Ponieważ jednak spółgłoski te w naszym języku stwardniały, następujące po nim „i” zamieniło się w „y” - „duży i mniejszy przedsiębiorca”, w liczbie mnogiej natomiast „ż” i „sz” wymieniamy obecnie na miękkie „ź”, „ś” – „duzi i mniejsi przedsiębiorcy”, by opozycja: spółgłoska twarda w liczbie pojedynczej – spółgłoska miękka w liczbie mnogiej była tak wyrazista jak w parach gruby – grubi, chudy – chudzi, durny – durni, tępy – tępi, kolorowy – kolorowi, wierny – wierni, łaskawy – łaskawi, szanowny – szanowni, dumny – dumni itp. Pełnej konsekwencji tutaj nie ma, bo – jak zobaczyliśmy – można już powiedzieć duży przedsiębiorca – duzi przedsiębiorcy, duży syn – duzi synowie, nie mają natomiast jeszcze statusu formy poprawnej postacie typu „świezi zawodnicy”, „świezi biegacze” czy „obci ludzie”. Obowiązują nadal pary świeży zawodnik – świeży zawodnicy, świeży biegacz – świeży biegacze, obcy człowiek – obcy ludzie. Ponieważ „rz” brzmi dziś tak „ż”, ktoś w wywiadzie radiowym, co zasygnalizowałem na początku dzisiejszego odcinka, przez analogię do połączeń „duży przedsiębiorca” - „duzi przedsiębiorcy”, „duży chłopiec” - „duzi chłopcy” stworzył konstrukcję „oni są naprawdę dobzi”. To jednak rażący błąd, bo obowiązują nas przecież pary „on jest dobry” – „oni są dobrzy”, „dobry sąsiad” - dobrzy sąsiedzi” – tak jak „mądry chłop” – „mądrzy chłopi”, „bystry student” – „bystrzy studenci”, „ostry egzaminator” – „ostrzy egzaminatorzy” itp. A dlaczego „rz” brzmi dziś tak jak „ż”? – Do takiego stanu fonetycznego wyewoluowało w naszym języku „miękkie r”, funkcjonujące w większości języków słowiańskich (np. w rosyjskim czy słowackim: reka, more – w wymowie „rjeka”, „morje”). Oto Polacy i Czesi w pewnym momencie dziejów swych języków ten miękki element fonetyczny zaczęli wymawiać jak „ż”: to już nie były „rjeka” czy „morje”, ale „rżeka”, „morże”. Nasi sąsiedzi z południa na tym etapie pozostali (graficznym odpowiednikiem owego „rż” jest u nich „r z odwróconym daszkiem”), u nas natomiast to wtórne „ż” wyparło wyjściowy element „r”, którego śladem są graficzny dwuznak „rz” i wymiany głoskowe typu morze – moRski, górzysty - góRa Takiego wywodu historycznojęzykowego nie przedstawi Polak mówiący gwarą i mazurzący. Oczywiście, tenże Polak powie „zyto”, „zaba”, „zeby”, „wazny”, „duzy”, „świezy” (żyto, żaba, żeby, ważny, duży, świeży), ale nigdy „zeka”, „psy”, „ksak”, „tsyma”, „spojzy”, „wejzy” tylko zawsze „rzeka”, „przy”, „krzak”, „trzyma”, „spojrzy”, „wejrzy”. On to ma w genach, on to czuje i słyszy, że tam gdzie „rz”, czyli pierwotne „miękkie r”, tam nie występuje mazurzenie. Niestety, zapominają o tym autorzy stylizujący swoje teksty na ludowo, czego efektem są owe „zeki”, „ksaki”, „psy kamieniu”, „tsyma”, „spojzy”, „wejzy”. Historyk języka i dialektolog dostaje gęsiej skórki, gdy słyszy takie brzmienia w reklamach czy w czasie folklorystycznych występów artystycznych! Jan Miodek