TOP 20. Oto najlepsze porady językowe prof. Jana Miodka (TYLKO U NAS)

JAN MIODEK Rzecz o języku Mieszkańcy Murmańska i Jagodna to...? Oto fragment pewnego felietonu prasowego: „Pierwszego grudnia w Murmańsku zaczyna się noc polarna. Przez 40 dni murmańczanie nie zobaczą słońca”. Czy poprawna jest forma murmańczanie? Ponieważ przyrostek „-anin”, którym tworzy się w polszczyźnie nazwy mieszkańców, miał pierwotne brzmienie „-janin”, obowiązuje do dziś zmiękczenie spółgłosek występujących przed tym sufiksem: Chorzów – chorzowianin, Rybnik – rybniczanin, Wałbrzych – wałbrzyszanin, Elbląg – elblążanin, Szczecin – szczecinianin, Sanok – sanoczanin, Puck – pucczanin, Namysłów – namysłowianin, Lubin – lubinianin, Chojnów – chojnowianin, Olsztyn – olsztynianin, Jawor – jaworzanin itp. Miękkość spółgłosek w’ czy ń jest tutaj oczywista, natomiast cz, sz, ż, rz to wprawdzie spółgłoski twarde, ale kiedyś i w naszym języku – tak jak do dziś w innych językach słowiańskich – były one miękkie (por. np. polskie rzeczowniki czas albo szczupak z rosyjskimi cz’asy „zegarek” i szcz’uka, w których cz, szcz to dźwięki miękkie; słychać je także w mowie Polaków zamieszkujących Rosję czy Białoruś). Miękkim odpowiednikiem grupy spółgłoskowej –sk- jest –szcz-, mamy dlatego pary wyrazowe wrzask – wrzeszczeć, trzask – trzeszczeć, błysk – błyszczeć, plusk – pluszcze się, Zamojskie – Zamojszczyzna, od Gdańska zaś czy Zagnańska urabiamy nazwy mieszkańców gdańszczanin (gdańszczanka, gdańszczanie) i zagnańszczanin (zagnańszczanka, zagnańszczanie). Taką samą postać powinna przybrać nazwa mieszkańców Murmańska (miasta w Federacji Rosyjskiej): murmańszczanin, murmańszczanka, murmańszczanie (a nie „murmańczanie”, jak napisano w przywołanym felietonie). I podobnie: Smoleńsk, Magnitogorsk, Zagorsk – smoleńszczanin, smoleńszczanka, smoleńszczanie, magnitogorszczanin, magnitogorszczanka, magnitogorszczanie, zagorszczanin, zagorszczanka, zagorszczanie. A mieszkańcy Jagodna to...? – zapytali mnie przed paroma tygodniami samorządowcy tego osiedla położonego w południowej części Wrocławia. Jagodnianie – odpowiedziałem spontanicznie, ale po sekundzie dodałem, że możliwi są też jagodzianie, bo długowieczną tradycję ma tworzenie nazw mieszkańców nie od całej podstawy słowotwórczej, jaką jest nazwa danej miejscowości, ale od jej części rdzennej. „No właśnie, słyszy się u nas oba brzmienia” – wyznały sympatyczne jagodnianki - jagodzianki. Za pierwszym wariantem przemawia współczesna motywacja słowotwórcza (cała podstawa Jagodno wchodzi bez wymiany głoskowej do nazwy jagodnianin), drugi może się bronić tradycją morfologiczną. Ujawnia się ona np. w nazwie miejscowej Nisko, od której tworzy się derywaty niżański, niżanin, niżanka, niżanie, bo było to pierwotne Niżsko z rdzeniem Niż-, na którym zbudowano przymiotnik i nazwę mieszkańców. A przecież i w dolnośląskim Bolesławcu, który znam doskonale, bo 52 lata temu brałem tam ślub, wszyscy jego mieszkańcy nazywają siebie bolesławianami, a nie bolesławczanami, jak zalecają słowniki. I w tym wypadku derywat bolesławianin urobiony jest od podstawy Bolesław-, a nie od całej nazwy Bolesławiec! Jan Miodek