Wrocław stanowił jedno z większych skupisk ludności żydowskiej w średniowiecznej Europie Środkowej. Pierwsza gmina działała tutaj prawdopodobnie już w pierwszej połowie XII wieku. Najstarszy materialny dowód obecności Żydów we Wrocławiu stanowi nagrobek kantora Dawida, syna Sar Szaloma, który zmarł w 1203 roku. W tym czasie Żydzi zamieszkiwali tę część miasta, przez którą dziś przebiegają ulice: Uniwersytecka, św. Barbary, Nożownicza, plac Uniwersytecki oraz północne części ulic Kuźniczej i Więziennej. Rozwój społeczności przerwał król Kazimierz Jagiellończyk wydając w 1455 r. przywilej zakazujący Żydom osadnictwa we Wrocławiu.
Po ponad dwustuletniej przerwie ludność żydowska zaczęła osiedlać się we Wrocławiu w drugiej połowie XVII wieku.
Z tego właśnie okresu pochodziły Bożnica Wołyńsko-Krotoszyńska przy dzisiejszej ul. Kazimierza Wielkiego 27 oraz Bożnica Kaliska przy ul. Bohaterów Getta. Obie synagogi zostały zamknięte na przełomie XIX i XX w.; nie przetrwały do czasów współczesnych. Dziś nie można już także odwiedzić Nowej Synagogi przy ul. Łąkowej, zwanej też Synagogą na Wygonie. Otwarta w 1872 r., okazała, reprezentacyjna budowla, została wysadzona w powietrze w czasie tzw. nocy kryształowej w listopadzie 1938 roku. Obecnie o jej istnieniu przypomina odsłonięty w 1998 r. w tym miejscu pomnik z inskrypcją: „Wydali na pastwę ognia świątynię twoją aż do gruntu zbezcześcili siedzibę Twego imienia” (Ps 74,7).
Zobacz zdjęcia synagogi przy ul. Łąkowej we Wrocławiu. Kliknij w link
We Wrocławiu przetrwała natomiast Synagoga Pod Białym Bocianem przy ul. Pawła Włodkowica 7. W czasie nocy kryształowej wnętrze tej bożnicy zostało zdewastowane, a rodały podarte i spalone; jednak sam budynek nie został zniszczony. Do swoich pierwotnych funkcji wrócił niedługo po zakończeniu II wojny światowej dzięki staraniom wrocławskiego Komitetu Żydowskiego. Dziś odbywają się tam ważniejsze uroczystości. Mniejsze święta obchodzone są w sąsiedniej Małej Synagodze.
Wymienione synagogi to tylko niewielka część sakralnej architektury żydowskiej we Wrocławiu. Więcej o wrocławskich bóżnicach można przeczytać w Wirtualnym Sztetlu.
Obowiązkiem każdej gminy żydowskiej jest także posiadanie cmentarza. We Wrocławiu na przestrzeni wieków pojawiły się aż cztery takie miejsca. Najstarszym cmentarzem żydowskim we Wrocławiu był Cmentarz Średniowieczny. Drugi cmentarz został założony w 1761 roku na Przedmieściu Świdnickim przy Claassenstraße (obecnie ul. Gwarna 13–17). Nekropolia nie przetrwała jednak II wojny światowej, a potem okresu komunizmu. Do dzisiaj zachowała się zaledwie jedna z 3000 macew. Pochodzący z 1855 r. nagrobek znajduje się na ścianie kościoła św. Maurycego przy ul. gen. Traugutta 34 we Wrocławiu. Zachowały się natomiast dwa młodsze, ale za to największe cmentarze. Pierwszy przy ul. Ślężnej 37/39 oraz do dzisiaj pełniący funkcję grzebalną cmentarz przy ul. Lotniczej 19.
Żydowski Wrocław to jednak nie były tylko cmentarze i synagogi.
W 1854 r. we Wrocławiu otwarto Żydowskie Seminarium Teologiczne. Swoją siedzibę uczelnia miała przy ul. Włodkowica. Niedługo po utworzeniu Seminarium stało się jednym z głównych centrów badań nad judaizmem w Europie. W czasie tzw. „nocy kryształowej” pomieszczenia uczelni zostały zdewastowane. Następnie szkoła została zamknięta przez władze III Rzeszy. Jednak niektóre zajęcia kontynuowano w konspiracji, a ostatni studenci otrzymali simchę rabinacką 21 lutego 1939 roku. Budynek seminarium został rozebrany po II wojnie światowej.
Po dojściu Hitlera do władzy sytuacja Żydów wrocławskich systematycznie się pogarszała. Już w 1933 r. przystąpiono do ograniczenia praw publicznych ludności żydowskiej. W 1935 r. weszły w życie ustawy norymberskie. Rozpoczęła się także eliminacja Żydów z życia gospodarczego poprzez zarządzenia ministerialne, których realizacją zajęły się władze miejskie. W wyniku terroru antyżydowskiego część Żydów wyemigrowała z Niemiec. Apogeum nastrojów antysemickich miało miejsce w czasie wydarzeń wspominanej już „nocy kryształowej”, które we Wrocławiu miały wyjątkowo brutalny przebieg. Na początku lat 40. XX w. rozpoczęły się wywózki dolnośląskich Żydów. Od końca 1941 r. do połowy 1944 r. wysiedlono ich w 11 transportach – do Kowna, Izbicy, Theresienstadt, Auschwitz, Sobiboru i Bełżca.
Po 1945 r. we Wrocławiu osiedliła się liczna grupa ocalałych z Zagłady Żydów polskich.
Od początku miasto okresu powojennego stało się silnym ośrodkiem osadnictwa żydowskiego. Pionierami społeczności żydowskiej we Wrocławiu i na Dolnym Śląsku stali się byli więźniowie obozu Gross-Rosen i jego licznych filii. Władze komunistyczne postanowiły uczynić z Wrocławia punkt zborny dla pragnących wyjechać do Stanów Zjednoczonych i Palestyny. W efekcie, w lutym 1946 r. w mieście przebywało aż 100 tys. Żydów. Działały cztery synagogi: dwie przy Włodkowica 9 oraz przy Żeromskiego 26 i Oleśnickiej 11. Czynne były koszerna stołówka, koszerne jatki, mykwa, szkoła religijna Talmud-Tora, wydawnictwo „Niderszlezje”. Działała też szkoła podstawowa im. Szolema Alejchema i związane z nią VII Liceum Ogólnokształcące. Rozwój społeczności zahamowały fala emigracyjna z lat 50. XX w. oraz wydarzenia marca 1968 roku.
Dzisiaj społeczność Żydów wrocławskich jest członkiem Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP. Oddział posiada własnego rabina. W mieście nadal działa Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, a także kilka organizacji zajmujących się kulturą i edukacją żydowską.
Więcej Żydach wrocławskich można przeczytać w Wirtualnym Sztetlu – portalu Muzeum Historii ŻydówPolskich POLIN, który gromadzi historie i zdjęcia polskich Żydów.
źródło: materiały prasowe
Bohaterka Senatorium Miłości tańczy 3
Dołącz do nas na Facebooku!
Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!
Kontakt z redakcją
Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?
