Hrabia, który sprzeciwił się Hitlerowi

Sto lat temu urodził się Helmuth James von Moltke, niemiecki opozycjonista, założyciel Kręgu z Krzyżowej.
Z Krzyżową i pobliską Świdnicą von Moltke związany był od urodzenia. Tutaj się wychowywał, kształcił, tu z przyjaciółmi dostrzegał zło, jakie niesie za sobą nazizm. Jako adwokat wspierał ofiary reżimu, pomagał Polakom i Żydom wyjechać za granicę. Został skazany na śmierć za próbę zamachu na Adolfa Hitlera.

Fundacja Krzyżowa dla Porozumienia Europejskiego uczci dziś, w rocznicę setnych urodzin, pamięć hrabiego Helmutha Jamesa. To pałac rodziny von Moltke był w latach 1942-43 miejscem zebrań niemieckiej opozycji antyhitlerowskiej, zwanej Kręgiem z Krzyżowej. Pałac jest do dziś postrzegany przez Polaków i Niemców jako pamiątka ruchu oporu i opozycji przeciwko reżimom. Pokazuje historię ludzi, którzy bronili wolności, godności i praw człowieka, niejednokrotnie ryzykując nawet własne życie. Wśród nich był Helmuth James von Moltke.

Chciał zmieniać świat
Przyszedł na świat 12 marca 1907 r. jako najstarsze z pięciorga dzieci. Od dzieciństwa okazywał zainteresowanie tymi, którzy potrzebowali pomocy. Wrażliwość miał po matce, której ojciec był zaangażowanym w walkę o równouprawnienie ministrem sprawiedliwości Związku Południowej Afryki. Po ukończeniu gimnazjum w Świdnicy rozpoczął studia prawnicze. Studiował we Wrocławiu, Berlinie i Wiedniu. Jako student założył Śląski Ruch Obozów Pracy. Zaczął organizować spotkania chłopów, robotników i studentów. Chciał nawiązania kontaktów między różnymi grupami społecznymi, tak by w zacofanym gospodarczo Wałbrzychu tworzyć miejsca pracy. Kiedy skończył studia prawnicze, w 1938 r. wraz z przyjaciółmi zaczął rozmawiać o tym, jak przezwyciężyć nazizm w Niemczech.
– Wbrew opinii ogółu Niemców, Moltke i jego przyjaciele wychodzili z założenia, że narodowy hitleryzm doprowadzi kraj do klęski wojennej i opracowywali plany odbudowy państwa – mówi Edmund Nawrocki, historyk, autor książki „Z dziejów Świdnicy”. – Przewidywały one, że Niemcy będą rządzone przez wyłoniony w wyborach parlament.
Po wybuchu wojny Moltke został powołany do Berlina w charakterze radcy ds. zagranicznych w wywiadzie wojskowym Wehrmachtu. Jako ekspert w prawie międzynarodowym domagał się humanitarnego traktowania jeńców wojennych oraz zakazu rozstrzeliwania zakładników. W wielu kwestiach nie znajdował sojuszników. Postanowił działać w opozycji.

Krąg z Krzyżowej
Polityczny program Helmutha Jamesa on sam określił w liście do przyjaciół taki słowami: „Od kiedy narodowy socjalizm doszedł do władzy, starałem się zmniejszyć jego skutki dla ofiar i przygotowywać drogę do zmiany. Do tego popychało mnie moje sumienie”.
W 1942 r. zaczęły się potajemne spotkania, na których głośno mówiono o tym, że Adolf Hitler powinien zostać jak najszybciej odsunięty od władzy. Grupa opozycjonistów, która spotykała się w Krzyżowej wraz z hrabią, zyskała miano Kręgu z Krzyżowej. Należeli do niego ziemianie, arystokraci, politycy i duchowni. Jednak spotkania kręgu stawały się coraz bardziej niebezpieczne. Hitlerowi nie podobało się, że ktoś głośno krytykuje jego działania. Rozpoczęły się aresztowania. Kiedy hrabia von Moltke ostrzegł znajomego przed tą groźbą, został osadzony w obozie koncentracyjnym w Ravensbrueck.
Kilka miesięcy później, 20 lipca 1944 r., po nieudanym zamachu na Hitlera, gestapo dowiedziało się, że von Moltke miał kontakty z zamachowcami. Intensywne śledztwo doprowadziło do wykrycia grupy Kręgu z Krzyżowej. 23 stycznia 1945 r. hrabia został rozstrzelany. Stracono go za świadome zaniechanie złożenia donosu o istnieniu spisku przeciwko Trzeciej Rzeszy, a na rozprawie nazwano „motorem” zamachu na Hitlera.
– Co ciekawe, hrabia pomagał nie tylko swoim rodakom – mówi Edmund Nawrocki. – Wszystko wskazuje na to, że próbował też ostrzec polskie władze podziemia, że gestapo jest na ich tropie. W tym celu w kwietniu 1943 r. odwiedził w Krakowie ówczesnego duchowego przywódcę narodu polskiego, arcybiskupa Adama Stefana Sapiehę.

Krzyżowa – miejsce pojednania
Pałac w Krzyżowej jest jednym z ciekawszych miejsc na Dolnym Śląsku. Zakupił go w 1867 r. Helmut Carl Bernhard von Moltke. To twórca sukcesów Niemców w wojnach prowadzonych w drugiej połowie XIX w. Zreformował armię pruską, dzięki czemu zyskał uznanie ówczesnego cesarza Niemiec, który nadał mu tytuł hrabiego. W ślad za tym zyskał prestiż, a także pieniądze. Helmut von Moltke po zakupie pałacu szybko przystąpił do jego renowacji. Po śmierci hrabiego gospodarzem został jego syn Helmuth James.
Po II wojnie światowej Dolny Śląsk znalazł się w rękach polskich. Pałac von Moltków stał się własnością miejscowego PGR-u. Niezagospodarowany obiekt niszczał i był dewastowany. Nadzieja na odzyskanie dawnego splendoru i znaczenia pojawiła się dopiero w 1989 r., kiedy to w Krzyżowej w ramach Mszy Pojednania spotkali się szefowie rządów Niemiec i Polski: kanclerz Helmut Kohl i Tadeusz Mazowiecki. Rok później pałac w Krzyżowej przeżywał już prawdziwe odrodzenie. Z inicjatywy Polaków, Niemców, Holendrów i Amerykanów powstała Fundacja Krzyżowa dla Porozumienia Europejskiego. Zaczęto gruntowną renowację pałacu i jego otoczenia.

Rocznicowe uroczystości
Dziś o godz. 17 w Krzyżowej wieczór poświęcony opozycjoniście. Jego życie i postawa moralna stały się inspiracją dla przedstawienia przygotowanego przez licealistów. Młodzież II Liceum Ogólnokształcącego w Świdnicy postanowiła po swojemu opowiedzieć historię człowieka, który swoją postawą dawał świadectwo odwagi i człowieczeństwa. Przedstawienie „Postawy moralne Moltkego oczyma współczesnej młodzieży” połączone będzie z dyskusją licealistów i studentów. Rozmowę m.in. o odbiorze postaci Moltkego wśród młodych poprowadzi dr Krzysztof Huszcza z Uniwersytetu Wrocławskiego. Ciąg dalszy obchodów urodzin nastąpi we Wrocławiu w kwietniu. Organizowany jest przez Wrocławskie Towarzystwo Przyjaciół Krzyżowej oraz Fundację Krzyżowa. Patronat honorowy przejęli prezydent Wrocławia Rafał Dutkiewicz, konsul generalny Niemiec we Wrocławiu Helmut Schöps oraz arcybiskup Marian Gołębiewski.