Hazard, seks i brutalne zbrodnie, czyli witajcie w mrocznym Breslau (ROZMOWA)

To rzeczywiście jest swoisty kontrapunkt, opozycja do frazy „Anioł Stróż”, która funkcjonuje w naszym języku. Wedle katechizmu Kościoła katolickiego każdy z nas ma swojego Anioła Stróża, jednak na ogół ten opiekun kojarzy się nam się z dzieckiem, które chroni się pod jego skrzydłami – często widzimy obrazki, na których przeprowadza on dziecko przez kładkę nad rzeką, pomaga w różnych trudnych życiowych chwilach. U mnie to jest przewrotne, bo pojawia się „Diabeł Stróż" – ktoś, kto opiekuje się dzieckiem, a jednocześnie nie jest to nikt dobrotliwy.

Kto wie? Nie mogę zbyt wiele zdradzać. Rozszyfrowanie tytułu pozostawiam czytelnikom – pewnie po przeczytaniu książki zinterpretują go rozmaicie.

W książce wszystko jest ważne, też tytuł. Dlatego muszę dbać o każdy szczegół. Prawie od ćwierćwiecza piszę książki i rzeczywiście udało mi się zdobyć rzesze wiernych czytelników, ale nie mogę zapominać o tym, że na rynku literackim panuje silne współzawodnictwo. Nie mogę zapominać o konkurencji, zatem każda książka musi być dopracowana, a tytuł jest jednym z najważniejszych elementów każdej książki, podobnie jak pierwsze zdanie tekstu: musi przyciągać, musi zaciekawić. Tytuły moich książek zazwyczaj spędzają mi sen z powiek. Kiedy w komputerze tworzę folder, w którym umieszczam materiały do powieści, ale i sam jej tekst, nie zawsze wiem, jak ten folder zatytułować. Czasami piszę na przykład: „powieść o Popielskim – Gdańsk”, bo wtedy jeszcze nie wiedziałem, że zatytułuję tę książkę Miasto szpiegów. Z kolei folder, w którym umieszczałem poszczególne rozdziały książki o Mocku Diabeł Stróż opisałem jako „Mock 1934”.

Tak, i potem te tytuły robocze książki zmieniają się dość często. Mam sporo pomysłów, dopóki ostateczny tytuł książki nie uzyska właściwego kształtu. A później konsultuję go jeszcze z moim wydawcą, Znakiem, bo redaktorzy i osoby odpowiedzialne za promocję doskonale wiedzą jak tytuł powinien wyglądać, by być jak najlepszym wabikiem i zainteresować czytelnika.

Tytuł musi wpaść w ucho, a okładka w oko. A okładki moich książek tworzy znakomity projektant Michał Pawłowski. One intrygują, wyróżniają się na witrynie księgarskiej. Na przykład okładki książek o Popielskim nawiązują do „mocarstwowych” plakatów Drugiej Rzeczypospolitej, które podkreślały w okresie międzywojennym siłę, tężyznę Polaków – to, że jesteśmy mocnym krajem. Tymi plakatami utwierdzano sukcesy Drugiej Rzeczypospolitej. A jeśli chodzi o Diabła Stróża to jest na niej bardzo wyrazista czerwień i element, który się kojarzy z powieścią kryminalną – czyli trupia czaszka w kole ruletki.

Po dojściu Adolfa Hitlera do władzy naziści szukają dodatkowych dochodów dla państwa i ktoś wpada na pomysł, żeby zalegalizować hazard, bo do lipca 1934 roku w Niemczech był on nielegalny. Oczywiście działały kasyna tolerowane przez policję, ale w świetle ustaw państwowych były niezgodne z prawem. Niemcy, którzy pragnęli oficjalnie oddać się tej rozrywce, skutkującej często strasznym uzależnieniem, udawali się na przykład do Sopotu, który terytorialnie należał do Wolnego Miasta Gdańska. Albo jechali do Monte Carlo. Na terenie Rzeszy nie było zatem oficjalnie działających kasyn, ale oczywiście te nielegalne działały także we Wrocławiu. I w mojej książce, której akcja rozgrywa się w upalne lato, do właścicieli takich przybytków dochodzą pogłoski, że hazard będzie zalegalizowany – to budzi ich popłoch i skłania ich do różnych działań.

To wątek osobisty – Eberhard Mock, sam mężczyzna bezpłodny, który zawsze marzył o tym, żeby mieć dzieci, dzięki splotowi okoliczności musi zaopiekować się autystycznym dzieckiem.

Pojęcie autyzmu jest późniejsze, w tamtych czasach takie dziecko wszyscy uznawali zgodnym chórem za „nienormalne”. Opisywane zachowania mojego książkowego bohatera konsultowałem ze Zbigniewem Kowerczykiem, specjalistą z zakresu pedagogiki specjalnej, terapeutą, który pracuje z dziećmi wymagającymi szczególnej troski. Poza tym ja sam widuję takie osoby, mam kontakt z ludźmi, którzy są dotknięci tą niezwykłą przypadłością – tajemniczą, smutną, ale i czasami budzącą zdziwienie ze względu na nierzadkie umiejętności matematyczne czy muzyczne nią dotkniętych. Te zachowania znam też więc z autopsji.

To dziecko jest dla niego kulą u nogi, nie pozwala mu prowadzić śledztwa, które jest jakoś z tymi kasynami związane. Mock chodzi z nim, w jego obecności przesłuchuje ludzi – jest to dość osobliwe. Uczucia ojcowskie Mocka zostają wystawione na wielką próbę. Pokazuję tutaj mojego bohatera jako człowieka wrażliwego, uczuciowego.

Oj tak, choć też uronił łzę w książce Widma w mieście Breslau, również nad dzieckiem. Zatem Mock jest facetem dość lirycznym, nie może być tylko twardzielem.

Bo muszę uwzględniać różne czytelnicze gusta. Jak pan wie, 70 procent moich czytelników stanowią kobiety. A mężczyzna, który jest wrażliwym macho, się podoba. Na spotkaniach autorskich moje czytelniczki bardzo często podkreślają, że facet, który jest twardy, a jednocześnie wrażliwy, wzbudza zainteresowanie.

I Mock w tej powieści taki jest. Pod szorstkim obyciem ukrywa czułe serce.

Ważnym wątkiem w pana najnowszej książce jest też sprawa sierot i sierocińców w Niemczech w tamtym okresie.
To był bardzo interesujący problem. Mianowicie po pierwszej wojnie światowej populacja mężczyzn w społeczeństwie znacznie się zmniejszyła. Na rynku matrymonialnym mężczyzna miał o wiele większe szanse niż kobieta. W tym czasie było mnóstwo samotnych kobiet, które nie mogły znaleźć sobie mężów, i one w końcu miały dość sytuacji. Bardzo często więc obserwujemy w tych czasach, w okresie Republiki Weimarskiej, wielkie rozluźnienie obyczajów – samotne kobiety zachodzą w ciąże, rodzą dzieci. Z jednej strony pojawia się opresja społeczna, która mówi, że panna z dzieckiem staje się kimś w rodzaju wyrzutka, że niemal należy takie kobiety piętnować szkarłatną literą. Ale z drugiej – panny z dzieckiem to było zjawisko tak powszechne, że musiało być w jakimś sensie tolerowane. Te kobiety były w niezwykle trudnej sytuacji – borykały się z problemami dnia codziennego, nie miały wielkich szans na rynku zawodowym, często były kiepsko wykształcone, musiały zajmować się dzieckiem… W mojej książce jest to dodatkowo dziecko chore i opieka nad nim świadczy o heroizmie bohaterki. Dodatkowo owe kobiety potępiano. Taka sytuacja jest niezwykle interesująca dla Eberharda Mocka, który nigdy nie pogardzał kobietami, szanował kobiety wszystkich profesji – nawet kurtyzany, a tutaj jest tym bardziej pod wielkim wrażeniem męstwa, dzielności, z jaką pewna kobieta stawia czoła trudnościom dnia codziennego, opresji, obmawianiu i złej opinii, która do niej przylgnęła.

Ta kobieta jest postacią, w której – jak w soczewce – skupiają się ówczesne stosunki społeczne dotyczące rynku matrymonialnego, kobiet, mężczyzn, panieńskich dzieci, no i sierocińców oczywiście.

Sierocińców w tym czasie było dużo i z tymi instytucjami właśnie związane były bardzo ponure postaci.

Tak zwani „radcy sierocy” – tak nazywali się ci urzędnicy, którzy mieli bardzo dużo do powiedzenia, na przykład do jakiego sierocińca trafi dane dziecko i dlatego też byli bardzo podatni na korupcję. Dzieci zawsze były w społeczeństwie wielką wartością, bo przecież ludzie, którym los odmówił ich posiadania, chcieli starać się o adopcję, a decyzja o niej leżała często w rękach urzędnika.

Do pewnego momentu czytelnicy stawiali mi zarzuty, że kobiety są w moich powieściach sprowadzane tylko do dwóch ról: ofiary lub prostytutki.

Rzeczywiście opisywany przeze mnie świat policjantów, to był świat męski, bo w policji pracowali głównie mężczyźni, a jeśli zdarzały się kobiety, to nieliczne i zajmowały się na przykład nieletnimi albo młodocianymi prostytutkami albo też asystowały przy badaniu lekarskim zatrzymanych kobiet. W świecie moich powieści było rzeczywiście bardzo mało kobiet – nie tylko w policji, ale również w gronie nauczycieli. I w pewnym momencie zrobiłem ukłon w stronę moich czytelniczek, które chciały, żeby w moich powieściach zaistniały silne postaci kobiece.

W poprzedniej powieści, w Mieście szpiegów też – na przykład Leokadia, kuzynka Popielskiego, staje się postacią bardzo wyrazistą. Nie mogę obiecać, że tak będzie zawsze, bo być może silna kobieta nie będzie akurat pasowała do fabuły, a nie chcę robić niczego na siłę, żeby to nie wyglądało sztucznie.

Moje własne – mam 55 lat i dobrze poznałem życie. Ale oczywiście moją pierwszą czytelniczką zawsze jest żona, która do tych zachowań kobiecych nierzadko zgłasza rozmaite uwagi. Kieruję się jej opiniami i to i owo uwzględniam.

Oczywiście. Pewien autor współczesnych kryminałów akcję swoich powieści osadza głównie w Warszawie w okolicach Dworca Centralnego.

O wiele. Zna lokale, o których pisze, może pojechać i zobaczyć miejsce akcji. W moim przypadku jest trudniej i ja bym nigdy nie był tak dokładny i nie udało by mi się tak precyzyjnie opisać świata Republiki Weimarskiej sprzed stu lat, gdybym nie miał współpracownika-eksploratora – Mikołaja Kołyszki. To on wynajduje dla mnie rozmaite szczegóły. A muszę panu zdradzić, że w powieści Diabeł Stróż natrafił on w swojej pracy na rozmaite nieoczekiwane problemy.

Z jednej strony zagadnienia, które jak się wydawało, w trakcie poszukiwań mogą sprawić trudność, tej trudności mu nie sprawiły. Na przykład adopcja dzieci w Republice Weimarskiej: jakie były przepisy prawne, regulacje, czego dotyczyły. Mikołaj Kołyszko znalazł odpowiednie dokumenty, kodeksy prawnicze. I gotowe. Albo poprosiłem go, żeby sprawdził, w jaki sposób publiczne znieważenie człowieka przez policjanta może wpłynąć na karierę tegoż policjanta – myślałem, że to będzie trudne do ustalenia. A tu w ciągu jednego dnia miałem odpowiedź.
Z drugiej strony pojawiły się zagadnienia, na oko banalne, które nagle uruchomiły lawinę różnych kłopotów. Na przykład chciałem się dowiedzieć, jakie zabawki dla dzieci można było zestrzelić na strzelnicy lunaparku w Breslau sto lat temu. I okazało się, że strzelnice były nie dla dzieci – można było na nich zestrzelić... cygara albo papierosy.

Chociaż w tamtych czasach dzieci – i to od małego – piły czarną kawę. Nie zdawano sobie sprawy ze szkodliwości, jaką może pociągać za sobą spożywanie kofeiny. Jednak ofiarowanie dziecku w prezencie papierosów to już zdecydowana przesada, a mnie pasowało do fabuły, żeby prezentem ofiarowanym i zdobytym w lunaparku był pluszak. Mikołaj Kołyszko powiedział mi jednak: „Marku, pluszaki były wówczas bardzo drogie, nie można było ich kupić ot tak sobie, a tym bardziej zestrzelić na strzelnicy”. I musiałem to i owo zmienić w książce, żeby zachować ówczesne realia. Ostatecznie nagiąłem rzeczywistość i napisałem, że można było zestrzelić balonik dla dziecka.

Na szczęście studia, jakie mam za sobą – filologia klasyczna – bardzo mnie uczuliły, żeby nie patrzeć na przeszłość przez współczesne okulary. Bo na przykład Rzymianin mógł się rozwieść z żoną w kilka minut, a dzisiaj rozwód może się ciągnąć miesiącami i latami. Dla nas to długotrwała procedura, a dla Rzymianina to była kwestia chwili – wystarczyło, że powiedział: „Nie chcę mieć tej żony”, i sprawa była załatwiona. Ta sytuacja pokazuje, że gdybyśmy przenosili nasze wyobrażenia współczesne na starożytność, to popełnilibyśmy bardzo poważny błąd anachronizmu. Okazuje się, że ten sam błąd możemy popełnić nawet w odniesieniu do tak niedawnych czasów. Wystarczy, że opiszemy środowisko nauczycieli w latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku, a to lata bliskie – bo sam się urodziłem w latach sześćdziesiątych – i również możemy się pomylić. Gdybyśmy uznali na przykład, że wszyscy mówią do siebie na „ty”, byłaby to nieprawda. Na „ty” zwracali się do siebie tylko bardzo zaprzyjaźnieni ze sobą ludzie, a dziś w pewnych środowiskach od razu przechodzi na „ty”, nawet niekiedy nie pytając o zgodę osoby, którą się „tyka”. To staje się przecież bardzo powszechne, a kiedyś nie było tak normalne. Trzeba być niezwykle ostrożnym.

I często w nie wpadam. Dlatego na końcu każdej książki w posłowiu proszę moich czytelników, żeby na podany przeze mnie mail zgłaszali mi uwagi i błędy, które znajdą. Na każdy mail odpowiadam.

Nie mam, choć jakiś czas temu odczuwałem taki dyskomfort.

Tak, w roku 2008. Byłem dużo młodszym człowiekiem, niecierpliwym, chciałem coś zmienić w swoim życiu pisarskim. Dzisiaj bym tak nie zaryzykował i nie porzucił Mocka – jestem dużo starszy, ostrożniejszy. Dzisiaj nie czuję przesytu – jestem literackim rzemieślnikiem i buduję świat, w którym się dobrze czuję, świat, który dobrze znam. Natomiast niekiedy pojawiają się pytania czytelników: „Nie nudzi pana ten Wrocław?”, a w domyśle bardzo często się kryje drugie pytanie: „Może by pan przeniósł akcję do mojego miasta?”.

I te głosy mnie bardzo cieszą, to są dla mnie wielkie komplementy. Bo jeżeli ludzie, którzy są zżyci ze swoimi miejscowościami i dobrze się czują u siebie, proponują, żebym osadził akcję w ich mieście, to znaczy, że doceniają mój talent i chcą, żeby ich miasto zostało jakoś rozsławione. Niekiedy robię więc jakąś wycieczkę do jakiegoś innego miasta, ale główna arena działań Mocka to zawsze będzie Wrocław.

Tutaj trochę się poruszam po Polsce międzywojennej. A to Lwów, a to Warszawa, a to Gdańsk. Kolejna powieść o Popielskim będzie osadzona albo w Bydgoszczy, albo w Toruniu – bo tam znajdował się bardzo silny ośrodek wywiadowczy skierowany przeciwko Niemcom.

Nie mam jeszcze nic, bo muszę panu zdradzić, że kilka dni temu skończyłem pisać najnowszą książkę. W środę 27 października skończyłem powieść. Ostatnią kropkę postawiłem o godzinie 13.35.

To jest powieść, o której powiem panu tylko tyle, że ukaże się w styczniu przyszłego roku, może na początku lutego, i że nie ma w niej ani Mocka, ani Popielskiego. Nie zdradzę też tytułu – to niespodzianka: moi czytelnicy z pewnością będą zaskoczeni. No, dodam też tylko, że jest krótsza niż moje poprzednie powieści....

Ten mój rytm nie został zbytnio zaburzony, bo – uspokajam – Popielski ukaże się na wiosnę 2022 roku. Po spotkaniu z panem rozpoczynam rozmyślać o planie książki o Łyssym. Po prostu postanowiłem, że w tym roku napiszę trzy, a nie dwie książki.

Akcja dzieje się przed 1945 rokiem. Jeśli ta książka oraz ten mój literacki manewr się spodobają, to kto wie, czy nie pójdę w tym kierunku i być może będę pisał trzy książki rocznie. Zobaczymy...

Rozmawiał Robert Migdał